Yeni bir ada ya da göl ortaya çıktığında, oraya ilk ulaşan bitki ve hayvanlar daha sonra gelenlere göre avantajlıdır ve yeni türlere dönüşme olasılıkları daha yüksektir; ya da evrimsel biyologlar uzun zamandır böyle varsaymaktadır. Ancak Doğu Afrika’daki Victoria Gölü’nde bulunan fosiller üzerinde yapılan bir çalışma, türleşme yarışını kazanmak için erken varmaktan daha fazlasının gerektiğini gösteriyor. Ekip Nature dergisinde yayınladığı raporda, birçok balık türünün bu gölde aynı zamanda kolonileşmesine karşın, sadece çiklitlerin 17.000 yıldan daha kısa bir sürede 500 tür oluşturarak yükselişe geçtiğini belirtiyor. Çalışmada yer almayan Helsinki Üniversitesinden evrimsel gelişim biyoloğu Claudius Kratochwil şöyle diyor:
Makale, uzun süredir devam eden bir soruya net bir cevap bulmak için çok akıllıca bir yol kullanıyor, bu da belirli organizma gruplarının kısa bir süre içinde birçok tür oluşturmada neden daha başarılı olduğudur.
Bangor Üniversitesinden evrimsel biyolog ve çiklit balığı uzmanı George Turner, bulguların fırsat ve çok yönlülüğün öncelikten daha önemli olduğunu gösterdiğini ekliyor.
Bir türün çok daha fazla türe yol açtığı hızlı yayılım vakalarının çoğu milyonlarca yıl içinde gerçekleşmiştir ve bu da bilim insanlarının kolonileşen bir türün neden bu kadar başarılı olduğunu anlamalarını neredeyse olanaksız hale getirmektedir. Ancak çiklit adı verilen bir balık grubundaki aşırı çeşitlilik sadece 17.000 yıl önce, Victoria Gölü’nün modern versiyonu bugün Uganda, Kenya ve Tanzanya sınırlarının birleştiği yeri doldurmaya başladığında ortaya çıkmaya başladı. Bern Üniversitesinde evrimsel biyolog olan Nare Ngoepe, şu anda her biri gölde belirli bir oyukta yaşayan 500 türden oluşan bu grubun evriminin omurgalılar arasında bilinen en hızlı yayılım olayını temsil ettiğini söylüyor.
Bu çeşitliliğin kökenini daha derinlemesine araştırmak için Ngoepe; gölün tarihini tortulardan, polenlerden ve diğer çekirdek içeriklerinden yeniden inşa etmeye yönelik disiplinlerarası bir çabanın parçası olarak göl tabanından çıkarılan dört çekirdekte bulunan 7000 fosilleşmiş balık dişini tanımlamak için Bern’den balık bilimci Ole Seehausen ve ekibiyle birlikte çalıştı.
Gölün tarihinin başlarında, nispeten sığ sularında çeşitli balık türleri (özellikle sazan ve sazangilleri içeren bir grup olan sazansılar) bulunmuştu. Ngoepe sazansıların en az 1000 yıl boyunca baskın grup olduğunu belirtiyor. Zamanla göl derinleştikçe, derin sulardan sadece çiklitlerin faydalandığı, diğer balıkların ise sığ sularda kaldığı görülüyor. Çiklitler kısa sürede gölün baskın balığı haline gelerek hızla daha fazla türe çeşitlenmiş ve gölü kolonileştirmede erken bir avantaja sahip olan diğer balıkları geride bırakmıştır. Kratochwil, Ngoepe’nin resmin tamamını görmek için oldukça düzgün ve zarif bir yolu olduğunu belirtiyor:
Çiklitlerin avantajlı bir başlangıcı yoktu.
Turner, büyük olasılıkla çiklitlerin uyum yetenekleri sayesinde bu kadar hızlı çeşitlenebildiklerini söylüyor. Bu balıkların ağızlarının içinde, yeni besin kaynaklarını kullanmak için kolayca evrimleşebilen ikinci bir çene seti bulunuyor. Bir türün çiklitleri genellikle diğer türlerden olanlarla başarılı bir şekilde üreyebiliyor ve bu durum benzersiz bir dizi özelliğe sahip yavrulara yol açabiliyor. Dişiler de eşleri konusunda titiz olabiliyor ve bu cinsel seçilim evrimlerini hızlandırıyor. Çalışmada yer almayan Bristol Üniversitesinden evrimsel biyolog Martin Genner, bu çalışmanın belirli durumlarda “evrimin çok hızlı bir şekilde gerçekleşebileceği fikrine daha fazla kanıt kazandırdığını” söylüyor.
Bir sonraki adım olarak Ngoepe, bu çiklitlerin binlerce yıllık hızlı evrimleri sırasında ne yediklerini anlamak için dişleri daha fazla incelemeyi planlıyor. Diş yapılarının, beslendikleri yiyecek türleri hakkında hayati ipuçları barındırdığını belirttikten sonra bu balıkların neden bu kadar başarılı olduklarını daha iyi açıklayabileceğini söylüyor.